به گزارش پايگاه خبري تحليلي پيرغار به نقل از فردا ،يکي از مسائل مبهم و پيچيده در تاريخ عاشورا تعيين زمان حضور اهل بيت امام حسين(ع) در کربلا بعد از شهادت ايشان است، زيرا اغلب منابع حديثي و تاريخي در اين باره به صراحت گزارش نکرده اند که آيا اين حادثه، روز بيستم صفر سال 61 اتفاق افتاده است يا پس از آن؟
آن چه بسياري از منابع کهن از آن سخن گفته اند، اين است که در اين روز، سرِ امام حسين(ع)به بدنش ملحق شده است. همچنين گزارش شده است که بيستم صفر، روزي است که خاندان امام حسين(ع) از شام به مدينه بازگشتند. اما در اين باره، قول ديگري است که اربعين را روز ورود اسرا از شام به کربلا دانسته است. سيد ابن طاووس در اين باره مي نويسد: در غير کتاب مصباح آمده است که اهل بيت(ع) روز بيستم صفر از شام به کربلا رسيدند.
اين ابهام و پيچيدگي در اين حادثه، سبب شده است که در قرون متأخر، در ميان انديشمندان شيعه دو نظر عمده در اين باره، به وجود آيد : 1ـ ديدگاه منکران ورود اهل بيت(ع)به کربلا در اربعين اول، 2ـ ديدگاه موافقان اين امر. پيش از پرداختن به شناسايي و معرفي طرفداران دو ديدگاه و نقد و بررسي دلايل آنان، لازم است دو موضوع، روشن شود: يکي، تاريخ ورود اسرا به شام و ديگري، مدت اقامت شان در شام.
تاريخ ورود اسرا به شام
درباره تاريخ ورود اسرا به دمشق، منابع تاريخي چند گونه گزارش کرده اند:
اول: برخي منابع همراهي اسرا را با سر امام(ع) در ورود به شام گزارش کرده اند. ابن حبّان (متوفاي 354 ق) در اين باره نوشته است:
... سپس عبيدالله بن زياد، سر حسين بن علي(عليهما السلام) را همراه با زنان و کودکان اسير از خاندان رسول خدا(صلي الله عليه وآله) به شام روانه کرد.
ابوحنيفه دينوري (متوفاي 382 ق)، ابن اثير و سبط ابن جوزي نيز بر اين باورند که اسرا به همراه سرِ امام(ع) به شام رفته اند.
سيد ابن طاووس به نقل از امام سجاد(ع) نوشته است:
مرا بر شتري حمل کردند که ناهموار راه مي رفت در حالي که سرِ حسين(ع) بر نيزه و زنان خاندان ما پشت سر من سوار بر استرهاي استخواني مي آمدند و بچه هاي کوچک و بزرگ پشت سرِ ما و گرداگرد ما نيزه ها بود.
وي در جاي ديگر درباره پاسخ يزيد به نامه عبيدالله مبني بر کسب تکليف وي درباره اسرا، نوشته است: يزيد در پاسخ نامه عبيدالله بن زياد، امر کرد که سر حسين(ع) و کساني را که با وي کشته شده اند، همراه با زنان و خاندان حسين(ع) نزد وي بفرستد.
دوم: اين که سرِ امام(ع) پيش از رسيدن اسرا به دمشق، به آن جا رسيد. ابن اعثم و خوارزمي اين قول را بيان کرده اند.
سوم: اهل بيت(ع) بعد از مدتي از فرستادن سرِ امام(ع) به شام، رهسپار شدند، اما هنگام ورود به شام، به حمل کنندة سر، ملحق شدند. اين قول از شيخ مفيد و طبرسي است.
البته احتمال دارد که اهل بيت(ع) همراه با سر امام(ع) وارد دمشق شده باشند، اما سرِ امام(ع) زودتر به دربار يزيد برده شده باشد که اين احتمال، همان قول اول است و قول دوم نيز بر آن حمل مي شود.
از آن چه نوشته شد مي توان نتيجه گرفت که اگرچه برخي گفته ها حاکي از همراه نبودن اهل بيت(ع) با سرِ امام(ع)در ورود به شام است، اما قوت قول اول، يعني همراهي سرِ امام(ع) با اهل بيت در ورود به دمشق با توجه به تعدد ناقلان آن، بيشتر است. اکنون بايد ديد که اهل بيت و سرِ امام(ع) چه روزي وارد دمشق، شده اند؟
ابوريحان بيروني در رخدادهاي ماه صفر نوشته است:
روز اول ماه صفر، سرِ حسين(ع) وارد دمشق شد.
قزويني (متوفاي 682 ق) نگاشته است:
روز اول ماه صفر، عيد بني اميه است، چون در آن روز، سر حسين(ع) را به دمشق وارد ساختند.
کفعمي (متوفاي 905 ق) نيز مي گويد: روز اولِ صفر، سرِ حسين(ع) به دمشق وارد شد.
اما در برابر اين گزارش ها، نقل عماد الدين طبري است. او شانزدهم ربيع الاول (66 روز پس از عاشورا) را روز ورود اهل بيت امام حسين(ع)به دمشق مي داند.
گزارش ابوريحان با توجه به تقدم زماني وي بر طبري از يک سو و دقت وي در ثبت گزارش هاي تاريخي از سوي ديگر، بر نقل طبري مقدم است، علاوه، براين، گزارش قزويني و کفعمي نيز مؤيد اين قول است.
مدت اقامت اهل بيت(ع) در شام
گزارش هاي تاريخي درباره مدت اقامت اهل بيت(ع) يا مدت عزاداري آنان در شام، متفق نيست. برخي همانند ابن اعثم، شيخ مفيد و به پيروي او، شيخ طبرسي، با تعبير عامي از مدت زمان اقامت اسراي کربلا سخن گفته اند: «و اقامو ايّاما»يا «فَاَقامُوا اَيّاماً؛ چند روز اقامت داشتند»، اما برخي ديگر، به مدت اقامت يا عزاداري اهل بيت(ع)در شام تصريح کرده اند:
محمد بن جرير طبري (متوفاي 310 ق)، خوارزمي (به نقل از ابومخنف)، ابن عساکر و ابن کثير مدت برپاداشتن عزاداري را در شام توسط اهل بيت(ع) و زنان خاندان معاويه، سه روز مي دانند.
قاضي نعمان مغربي (متوفاي 363 ق) مدت اقامت اهل بيت(ع) را در شام يک ماه و نيم نوشته است.
سبط ابن جوزي (متوفاي 654 ق) مي نويسد: همسران يزيد براي حسين(ع) سه روز عزاداري کردند.
سيد ابن طاووس (متوفاي 664 ق) مدت اقامت اهل بيت(ع) را در زندان دمشق به مدت يک ماه پذيرفته است.
عماد الدين طبري (زنده تا 701 ق) مي نويسد : اهل بيت(ع)هفت روز عزاداري کردند.
مجلسي مي نگارد که اهل بيت(ع) هفت روز عزاداري کردند و روز هشتم يزيد آنان را خواست و بعد از استمالت و دل جويي از آنان، ترتيب بازگشت شان را به مدينه فراهم کرد.30 وي در جاي ديگر نوشته است که زنان خاندان ابوسفيان براي اهل بيت(ع) سه روز عزاداري کردند.
صرف نظر از قول قاضي نعمان که تنها قائل به اقامت يک ماه و نيم اسرا در شام است و هيچ کس پيش و پس از او، چنين ديدگاهي را بيان نکرده و هم چنين ديدگاه ابن طاووس که قول به يک ماه ماندن اهل بيت(ع) را در شام با تعبير «قيل» بيان کرده است، گزارش هاي ديگر حاکي از آن است که خاندان امام(ع) پس از آزادي، از سه روز تا يک هفته بيشتر در شام اقامت نداشته اند، بهويژه با توجه به اين امر که اقامت بيشتر آنان، نه تنها به هيچ رو به سود يزيد نبود، بلکه سبب بروز انقلاب و شورش مردم بر ضد دستگاه حاکم مي شد، از اين رو يزيد با شتاب، درصدد استمالت و دل جويي از اهل بيت(ع) برآمده، آنان را رهسپار مدينه کرد. بنابراين، بايد پذيرفت که اقامت اهل بيت(ع) در شام، حداکثر بيش از ده روز نبوده است.
منکران ورود اهل بيت(ع) در اربعين اول
با توجه به آن چه درباره زمان ورود اهل بيت(ع) به دمشق و مدت اقامت آنان در شام نوشته شد، برخي از انديشمندان نتوانسته اند ورود اهل بيت(ع) را به کربلا در اربعين اول بپذيرند و به دلايلي، آن را بعيد يا حتي محال دانسته اند که در ذيل، ديدگاه آنان مطرح مي شود:
1ـ اگرچه از گذشته در ميان انديشمندان شيعي مشهور شده است که ابن نماي حلي (متوفاي 645 ق) در کتاب مثيرالاحزان و سيد ابن طاووس در کتاب لهوف نيز قائل به ورود اهل بيت(ع) در بيستم صفر سال 61 شده اند و برخي پژوهشگران معاصر نيز در مقام پاسخ گويي به اين شبهه و رد نظر مخالفان، بر اين نکته تأکيد کرده اند،اما چنين پنداري درست به نظر نمي رسد، زيرا هيچ کدام از اين دو انديشمند، در عبارات هايشان به آمدن اهل بيت(ع) به کربلا در روز بيستم صفر تصريح نکرده اند، بلکه تنها ورود اهل بيت(ع) به کربلا و ملاقات با جابر را گزارش کرده اند، حتي ابن طاووسدر اثر ديگرش به نام الاقبال بالاعمال الحسنه (که تا نُه سال مانده به آخر عمرش، يعني تا سن هفتاد سالگي مشغول نگارش و تدوين آن بوده است) پس از نقل قول شيخ مفيد و شيخ طوسي و قولي که اربعين را روز ورود اسرا از شام به کربلا مي داند، ورود اهل بيت را به کربلا در روز بيستم صفر سال 61 به صراحت نفي مي کند. وي در اين باره مي نويسد:
در کتاب مصباح المتهجد، ديدم که اهل بيت حسين(ع) همراه علي بن حسين(ع) در روز بيستم صفر، به مدينه رسيدند و در غير مصباح يافتم که آنان به هنگام بازگشت از شام، در همان روز به کربلا رسيدند و هر دو قول (از جهت زماني) بعيد به نظر مي رسد، چرا که عبيدالله بن زياد (که لعنت خدا بر او باد) نامه اي براي يزيد نوشت و براي فرستادن اسيران به شام از او اجازه خواست و او تا زماني که پاسخ يزيد را دريافت نکرد، اهل بيت(ع) را به شام نفرستاد که البته اين کار، بيست روز و يا بيشتر طول کشيد.
هم چنين گزارش شده که هنگامي که اهل بيت(ع) را به شام بردند، آنان يک ماه در جايي بودند که از گرما و سرما مصون نبودند و صورت جريان آن است که آنان پس از اربعين، به عراق و يا به مدينه رسيدند. اما عبور آنان از کربلا زمان بازگشت ممکن است، اما در روز بيستم صفر نبوده است، چرا که آنان طبق آن چه روايت شده است جابر بن عبدالله انصاري را ملاقات کردند و اگر جابر به عنوان زيارت از حجاز آمده باشد، رسيدن خبر به او و آمدنش به کربلا، بيش از چهل روز نيازمند است.
چنان که ملاحظه مي شود ابن طاووس اصل آمدن اهل بيت را به کربلا نه در کتاب لهوف و نه در کتاب اقبال نفي نمي کند، هم چنان که عبارت اخير سيد در اقبال، قرينه واضح بر آن است که وي در کتاب لهوف نيز حکم به ورود اهل بيت(ع) را در اربعين (چنان که به وي نسبت داده اند) نداده است، چرا که اگر وي چنين ديدگاهي داشت، در کتاب اقبال که سال ها بعد از لهوف تأليف شده است، بيان مي کرد که من از گفته خود در کتاب لهوف برگشته ام و نظر نهايي من در اين باره، آن چيزي است که اکنون مي گويم.
بنابر اين، ابن طاووس و ابن نما از منکران ورود اهل بيت(ع) به کربلا در روز بيستم صفر سال 61 هستند.
2ـ علامه مجلسي (متوفاي 1111 ق) نيز از منکران ورود خاندان امام حسين(ع) به کربلا در روز اربعين است. وي در اين باره نوشته است:
در اخبار، علت استحباب زيارت اربعين بيان نشده است. مشهور اصحاب علت استحباب را، بازگشت اهل بيت حسين(ع)در آن روز (بيستم صفر) به کربلا در زمان برگشت شان از شام و ملحق کردن علي بن حسين(ع)سرهاي شهدا را به اجساد مطهرشان بيان کرده اند. اما قول ديگر در اين باره آن است که اهل بيت(ع) در اين روز به مدينه بازگشتند. هر دو قول جداً بعيد است، چرا که اين مدت زمان (چهل روز) براي اين دو امر (حضور در کربلا يا در مدينه) گنجايش ندارد، چنان که اين امر از اخبار و قراين پيداست. اما اين امر در سالي ديگر بوده است، اين نيز بعيد است.
3ـ ميرزا حسين نوري (1254 -1320ق) نويسنده مستدرک الوسائل، در کتاب لؤلؤ و مرجان بعد از نقل عبارت سيد ابن طاووس در لهوف مبني بر آمدن اسرا به کربلا، به نقد آن مي پردازد.
4ـ شيخ عباس قمي (متوفاي 1359ق) نيز به پيروي از استادش محدث نوري، منکر حضور اهل بيت(ع) در روز اربعين در کربلا شده است.
5ـ ابوالحسن شعراني (متوفاي 1352ش) نيز از ديگر منکران ورود اهل بيت(ع) به کربلا در بيستم صفر است.
6ـ استاد شهيد مرتضي مطهري خبر ملاقات جابر با اهل بيت(ع) را منکر شده و مي فرمايد که تنها کسي که اين مطلب را نقل کرده، سيد ابن طاووس در لهوف است و هيچ کس ديگر به جز ايشان، نقل نکرده، حتي خود سيد در کتاب هاي ديگرش متعرض آن نشده است و دليل عقلي نيز با آن سازگار نيست.
شايان توجه است که اگر مقصود استاد از خبر ملاقات، در خصوص روز اربعين است چنان که گفتيم ابن طاووس حتي در کتاب لهوف نيز چنين چيزي را نگفته است.
7ـ محمد ابراهيم آيتي از ديگر محققاني است که مسئله ورود اهل بيت(ع) را به کربلا در روز بيستم صفر سال 61، افسانه اي تاريخي مي داند که نمي توان براي آن سند قابل اعتمادي به دست داد.
8ـ دکتر سيد جعفر شهيدي نيز از ديگر منکران اين حادثه است.
موافقان ورود اهل بيت(ع) به کربلا
در مقابلِ منکران، برخي انديشمندان قائل به حضور اهل بيت(ع) در کربلا در اربعين اول شده اند يا دست کم از ظاهر کلام شان، چنين استفاده مي شود:
1ـ ابوريحان بيروني (متوفاي 440 ق) مي نويسد:
در روز بيستم (صفر)، سرِ حسين(ع) به بدنش ملحق و در همان مکان دفن گرديد. و زيارت اربعين درباره اين روز (بيستم صفر) است و آنان (چهل نفر) اهل بيت او بودند (که) پس از بازگشت از شام (قبر امام(ع) را زيارت کردند.)
چنان که ملاحظه شد، بيروني، افزون بر دليل مشهور براي نام گذاري زيارت اربعين به اين نام، دليل ديگري را بيان کرده و گفته است اين زيارت را اربعين گويند، زيرا چهل تن از اهل بيت امام حسين(ع) روز بيستم صفر موفق به زيارت قبر سيدالشهداء(ع) شدند.
2ـ شيخ بهائي (متوفاي 1030 ق) مي گويد:
روز نوزدهم صفر، زيارت اربعين اباعبدالله الحسين(ع)است... در اين روز که چهل روز از شهادت امام(ع)مي گذشت، روز ورود جابر بن عبدالله انصاري براي زيارت قبر حضرت است و آن روز با روز ورود اهل بيت امام(ع) از شام به کربلا يکي شد، در حالي که آنان آهنگ رفتن به مدينه را داشتند.
3ـ سيد محمد علي قاضي طباطبائي
وي در قالب پاسخ گويي به شبهه هاي محدث نوري که منکر وصول اهل بيت(ع) به کربلا در روز اربعين است، به اثبات امکان ورود اهل بيت(ع) در اربعين سال 61 ق پرداخته است که در ادامه نوشتار به پاسخ هاي وي نيز اشاره خواهد شد.
4 ميرزا محمد اشراقي معروف به ارباب (متوفاي 1341 ق)
وي پس از بيان گزارش طبري در بشارة المصطفي درباره زيارت جابر مي نويسد:
در اين خبر معتبر، مذکور نيست که زيارت جابر در روز اربعين بوده يا روز ديگر و نيز ذکر نشده که زيارت جابر در سال اول شهادت بوده يا بعد، ليکن مذکور در کتب شيعه، تحقق دو امر است. در هر حال، ورود اهل بيت(ع) را به کربلا در روز اربعين، بسياري ذکر کرده اند، از عامه و خاصه ... و در سيره و تاريخ محفوظ است که بعد از سال شهادت، اهل بيت(ع) مسافرتي به عراق ننموده اند.
منبع: گزيدهاي از مقاله «پژوهشي در اربعين حسيني عليه السلام»، محسن رنجبر، مجله تاريخ در آيينه پژوهش، بهار 1384، شماره 5